LEKCJA NAJNOWSZEJ HISTORII Polski

Jako nowy temat proponuję powyższy tytuł. Dlaczego?
W dawnych czasach, kiedy jeszcze nie myśleliśmy, że niepodległość przyjdzie tak szybko, staraliśmy się, jako dziennikarze wyjaśniać "białe plamy" w najnowszej historii Polski.
Miałem niezwykłe szczęście pracować w  Katolickim Tygodniku Społecznym "Ład" i przez 8 lat kierować jego działem historycznym.. Jednym z nielicznych wówczas pism mogących używać tytułu "katolicki", który oznaczył oficjalne uznanie przez Episkopat Polski pisma jako reprezentanta katolickiej opinii publicznej i posiadającego asystenta kościelnego mianowanego przez Prymasa Polski.
Mój "nos historyka" kierował mnie tam gdzie mogłem dowiedzieć się "z pierwszej ręki" jak tworzyła się historia. Miałem wiele szczęścia.  Żyli jeszcze niektórzy z tych, którzy ją tworzyli.
Z niektórymi udało mi się rozmawiać.
Dzisiaj przy "szerokim otwarciu władzy" na nauczanie historii w szkole i dbałość o to, aby jak najmniej wiedziała o tym, co tworzy naszą tożsamość, która nas uratowała z zaborów i zniewolenia komunistycznego chciałem przedstawić jedną z postaci tworzących historię. Część jej tragicznej historii. W okresie, kiedy obchodzimy: rocznicę dwóch zbrodni - ludobójstwa (zbrodnia katyńska) i politycznej - proces szesnastu, przedstawiam rozmowę z cudem ocalałym z obozu w Kozielska - Henrykiem Gorzechowskim i nie tylko.
W drugiej części przedstawię rozmowę z sądzonym w Moskwie Zastępcą Delegata Rządu na Kraj mec. Adamem Bieniem. Obie rozmowy są częścią przygotowywanej książki dla młodzieży pt. "Lekcja najnowszej historii Polski", która ukaże szereg ważnych dla młodzieży tematów związanych z okresem II wojny światowej prezentowanej na wspomnieniach ich uczestników, ważnych wzorców postaw patriotycznych i wychowawczych,.
Fragment nr 1 , to rozmowa z cudem ocalałym z Katynia Henrykiem Gorzechowskim bardzo ciekawa historia rodzinna i żywo przedstawione codzienne życie obozu oficerskiego Kozielsk 1..

Serdecznie zapraszam do lektury i dyskusji.  

      NA  KATYŃSKIEJ  DRODZE

Część 1

W Szepietówce spotkałem ojca

Z Henrykiem Gorzechowskim,

ocalałym więźniem Kozielska

rozmawia Marek Hołubicki

—  Jak to się stało, że napisał Pan do nas list proponując tę rozmowę?

— Był to zupełny przypadek. Mój syn odbywa zasadniczą służbę wojskową. Ostatnio sprawa Katynia jest głośna. Wszyscy wiążą ją z Kozielskiem i jeńcami tam przebywającymi. Syn roz­mawiał z kolegami o moich i mego Ojca losach. Dotarł do niego po tych rozmowach numer „Ła­du" z Pana artykułem o obrazach Matki Boskiej Kozielskiej. Czym prędzej mi go przesłał. Pana artykuł dotyczy obozu Kozielsk 2, a dla mnie temat Matki Boskiej Kozielskiej wiąże się z obozem Kozielsk 1 i tymi współwięźniami, któ­rzy znaleźli się później w katyńskich mogiłach. Wśród nich był mój Ojciec.

—  Może jednak, aby ukazać Czytelni­kom chronologicznie Pana dzieje będące również fragmentem życia niewielu ocala­łych z obozu Kozielsk 1, przedstawi nam Pan drogę starszego ułana z cenzusem — Henryka Gorzechowskiego do niewoli so­wieckiej.

—  15 lipca 1939 roku miałem niespełna dzie­więtnaście lat. Wtedy to zostałem zaprzysiężony jako ułan z cenzusem, ochotnik, w 3 szwadronie liniowym 16 pułku ułanów. Miałem jednocześ­nie przydział do Szkoły Podchorążych Kawale­rii. Tuż po zaprzysiężeniu brałem udział w ko­misji poborowej koni. Konie odprowadziliśmy w Bory Tucholskie, gdzie stacjonowała nasza brygada. Była to Pomorska Brygada Kawalerii pod dowództwem pułkownika Bogoria-Zakrzewskiego. Poprzednim dowódcą był generał Grzmot-Skotnicki, w tym czasie już dowódca Grupy Operacyjnej Czersk. My byliśmy jej częś­cią. Generał zginął 19 września 1939 w czasie walk.

Wkrótce zostałem skierowany do Garwolina, gdzie mieścił się ośrodek zapasowy pułku. Do­tarłem tam już po rozpoczęciu działań wojen­nych 7 września 1939. W przedarciu się do Gar­wolina dopomógł mi mój stryj generał Jan Jur-Gorzechowski, którego spotkałem w War­szawie. Dowódcą ośrodka w Garwolinie był rot­mistrz- Czesław Dmochowski, a szefem pierwszy sztandarowy z 1919 roku, starszy wachmistrz Wojciech Świerczyk (podobnie jak ja był ochot­nikiem, gdyż nieco wcześniej przeszedł na eme­ryturę). W Garwolinie został utworzony kon­wój-tabor zawierający majątek pułkowy. Było to wszystko, co przedstawiało jakąś wartość i co zdołano ewakuować z miejsca postoju pułku w Bydgoszczy. Przybył tutaj również mój Ojciec, porucznik Henryk Gorzechowski, który objął dowództwo taboru.

Szliśmy przez Łuków, Uściług na Włodzi­mierz Wołyński. Tam mieliśmy zdeponować ma­jątek pułkowy. Po drodze braliśmy udział w kil­ku potyczkach z Niemcami. Zawsze udało nam się oderwać od nieprzyjaciela. Niestety, nad­szedł 17 września, a wraz z nim uderzenie od wschodu. Byliśmy już wtedy w strefie działań Armii Czerwonej, między Równem a Włodzi­mierzem Wołyńskim.

—  Jak się Pan dowiedział o wkroczeniu Sowietów?

—  Byłem na kwaterze u popa, który rano, gdy się goliłem, wpadł do kuchenki krzycząc: „Straszne rzeczy. Czy Pan wie, że bolszewicy wchodzą?" Użyczył mi kryształkowego radia słuchawkowego i mogłem tę wiadomość spraw­dzić. Usłyszałem wtedy część słynnego apelu marszałka Timoszenki. Wzywał on polskich żoł­nierzy do porzucenia oficerów i przechodzenia na stronę sowiecką. Dzisiaj już znamy pełną treść tego zakłamanego od początku do końca „apelu".

Tego dnia rozstaliśmy się z Ojcem. On po­szedł z częścią ułanów na południe licząc na przebicie się do Rumunii. Ja poszedłem z drugą częścią. Przedtem zniszczyliśmy majątek pułko­wy. To znaczy spaliliśmy co się dało. Resztę po­łamaliśmy i potopiliśmy w rzeczce Turyja.

—  A co się stało ze sztandarem pułku?

—  Sztandar był na Pomorzu, przy pułku. Zo­stał on w końcowej fazie walk pułku zakopany. Nie dostał się w ręce nieprzyjaciela. Odkopaliś­my go 10 lat po wojnie. Obecnie znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego.

—  Rozstaje się Pan z Ojcem. Jakie zada­nia stają przed waszą częścią byłego tabo­ru w zmienionej, beznadziejnej sytuacji?

—  Ojciec poszedł przebijać się w kierunku Rumunii. W jego części taboru znajdował się m.in. powóz, w którym jechała żona dowódcy ośrodka zapasowego rtm. Dmochowskiego z synkiem, jej siostra żona oficera — lekarza woj­skowego i żona majora Emicha z 18 pułku uła­nów. Ja szedłem z grupą 18-20 ludzi. Przebija­liśmy się również w kierunku Rumunii, starając się, poprzez wiązanie w potyczkach części ope­rujących w naszym rejonie sił sowieckich, od­ciążyć pierwszą grupę. Wszystko to miało miej­sce w pobliżu rzeczki Turyja.

—   W końcu trzeba było złożyć broń i pójść do niewoli...

—  Nie mogę przedstawić dokładnie momen­tu, gdy zagarnęli nas Sowieci. Po prostu krótko przedtem podczas potyczki zabito pode mną ko­nia, a ja zostałem ranny w nogę. Ostrzał był z czołgów i ręcznej broni maszynowej. Koń mnie przygniótł. Straciłem przytomność. Kiedy się oc­knąłem ujrzałem nade mną krasnoarmiejca, który pozbawiwszy mnie zegarka {czasy to był specjalny — cenny łup) zabierał się do pasa głównego. Zacząłem wrzeszczeć na niego po ro­syjsku, znałem już wówczas dość dobrze ten ję­zyk, aby mnie zostawił, że jestem ranny, czy coś w tym rodzaju. Podszedł jakiś komandir i powie­dział do żołnierza: Ostaw jewo, eto plennyj... Taki to okazał się ten oficer... cywilizowany. Wkrótce opatrzyłem się sam dzięki posiadane­mu opatrunkowi zapasowemu.

Potem przepędzili nas pieszo do Równego. Pamiętam jak dziś — gdy przechodziliśmy przez Równe, wisiały, głównie na sklepikach żydow­skich, wąskie czerwone sztandary. Wyraźnie by­ło widać, że oddarto górną część polskiego sztandaru. Żydówki i Ukrainki wylewały na nas nieczystości krzycząc: „Koniec wasze państwo polskie".

W Równem zostaliśmy wpakowani do wago­nów towarowych i powiezieni do Zdołbunowa. Była to ostatnia stacja po stronie polskiej. Tam staliśmy cały dzień czekając na „przerzut" na szerokie tory. Zmieniliśmy również wagony. Po­tem już bezpośrednio zawieziono nas do Szepietówki.

—  Do niewoli brało was wojsko. Potem był okres bałaganu. Nie wiadomo było kto za co odpowiada. Wreszcie pojawia się «opiekuńcze» NKWD...

—  Tak. Było to jednak dopiero w końcowym okresie naszego pobytu w Szepietówce. W po­czątkach października.

—  Gdzie zostaliście umieszczeni w Sze­pietówce? Jakie w tym obozie panowały warunki?

—  To nie był obóz, ale punkt przejściowy. Mieścił się na terenie koszar. Całe koszary były dosłownie nabite polskimi jeńcami. Było nas 3-5 tysięcy.

—  Jaką część szepietowskiej grupy sta­nowili oficerowie?

—  Nie wiem. Był tłum. Część oficerów poz­dejmowała dystynkcje, żeby się ukryć. Wiedzie­li, że oficer to, według nomenklatury sowiec­kiej, burżuj. A więc pierwszy do eksterminacji.

Niektórym oficerom nie udało się ukryć mimo wymienionych środków ostrożności. Często wpadali podczas badania rąk. Sowieci spraw­dzając ręce łatwo odróżniali inteligenta od fi­zycznego. Ten pierwszy był zaliczany do burżujów-oficerów. Ja miałem na mundurze bia­ło-czerwone sznurki cenzusowca i byłem uwa­żany za junkra. Nie znali określenia podchorąży-cenzusowiec i uznali mnie za junkra, czyli oficera. Mój zbyt młody wiek nie odgrywał dla nich żadnej roli. Junkier — mówili — znaczit oficer.

—  Jak długo przebywał Pan w Szepie­tówce?

—  Bardzo trudno mi dzisiaj, po pięćdziesię­ciu latach, dokładnie podać ilość dni. Był to krótki czas. Gdy przejęło nas NKWD szybko zo­staliśmy odpowiednio poklasyfikowani i nastą­piła wywózka.

—  Czy w ciągu tego krótkiego czasu nie było prób ucieczki? Przecież szczególnie na początku panował typowy bałagan.

—  Ludzie byli kompletnie oszołomieni. Prze­cież myśmy nie rozumieli zupełnie co się dzieje — walczymy z Niemcami, a tu raptem napadają nas Ruscy. Pierwsza myśl to, że idą nam z po­mocą. Szybko trzeba było ją porzucić. Co do ucieczek, to z początku podczas transportu i wcześniej, marszu pieszego, były takie próby. Myślę, że część zakończyła się powodzeniem. Potem było to wręcz niemożliwe. Szepietówka to był już obszar ZSRR i gdziekolwiek, nawet zakładając, że udałoby się wydostać z koszar, by ruszył żołnierz polski w mundurze (ubrań cy­wilnych przecież nie mieliśmy) zaraz cały sy­stem policyjny, doskonale przecież zorganizo­wany, gwarantował szybkie ujęcie zbiega.

—   W Szepietówce spotyka Pan Ojca...

—  Tak. Było to — można powiedzieć — do­syć zabawne spotkanie, gdyby nie groza i nie­wiadoma położenia. Byliśmy, wszyscy interno­wani, już po dość pobieżnej rewizji, w czasie której zabrano nam wszystkie ostre narzędzia (noże, bagnety, otwieracze do konserw itp.) Po­nieważ mieliśmy ze sobą puszki z jedzeniem trzeba było je jakoś otworzyć. Przecież od zwy­cięskich Rosjan dostawaliśmy tylko niewielką ilość chleba i kipiatok. Puszki więc gwaranto­wały jakąś normalność w wyżywieniu przez czas, na który ich starczało. Trzeba było je jed­nak otworzyć. Pytał więc jeden drugiego czy ma coś do otwierania konserw. W tej sprawie zagadywano mnie wielokrotnie. Oczywiście po rewizji nie miałem już potrzebnego przyrządu. Miałem tych pytań już dość. Udało mi się z wielkim trudem znaleźć kawałek wolnej po­sadzki i krańcowo zmęczony (poza męczącym przejazdem dokuczała mi rana) położyłem się z myślą o odpoczynku. W pewnym momencie czu­ję, że rusza mnie ktoś za nogę. Padło sakramen­talne już pytanie. Odezwałem się wtedy bardzo nieparlamentarnie. W odpowiedzi usłyszałem: „To ty ładnie witasz Ojca, dziadu!" Zerwawszy się na równe nogi rzuciłem się Ojcu na szyję. Potem byliśmy już zawsze razem aż do dnia, kiedy odjechał z transportem na miejsce egzakucji.

—  Jakie wydarzenia z pobytu w Szepie­tówce utkwiły Panu w pamięci?

—  Chociaż nie był to długi okres, to jednak pamiętam go jako czas gdy NKWD, które nas przejęło od wojska, dokładnie nas „odpytywało" i kwalifikowało. Trudno mówić o jakimś zorganizowanym życiu w Szepietówce, przecież to była tylko „przejściówka". W pamięci utkwił) mi dwa wydarzenia. Pierwsze — humorysty™ I wprost. Pytają jednego żołnierza, może to byl 2, oficer, nie pamiętam: Familia — odpowiedz: „Mikołajczyk", — otiec — pada następne pytanie — odpowiedź: „umarł;'. Potem gdy go wyczytywano brzmiało to mniej więcej tak: „Miko­łaj Umariowicz Czyk.

Drugie wydarzenie łączy się z przeszłości) mojego Ojca i przyniosło nam wymierną ko­rzyść. Staliśmy z grupą oficerów spekulując ile mniej więcej mogą nas tu trzymać i co mogą: nami zrobić. Naraz Ojciec zaczął się pilnie przyglądać przechodzącemu właśnie żołnierzo­wi NKWD. Po chwili podszedł do niego i zaczęli rozmawiać. Słyszałem fragmenty tej rozmowy. Toczyła się w nie znanym mi gardłowym języ­ku. Enkawudysta podczas rozmowy rozglądał się niespokojnie na boki. Po chwili odszedł. Wrócił za parę minut. Zatrzymał się w pewnej odleg­łości od nas i rzucił w naszym kierunku boche­nek chleba i kawał słoniny. Po tym pospiesznie odszedł. Ojciec wyjaśnił mi, że jest to Ingusz, \ Znajomy z okresu służby w Kaukaskiej Konnej  Tubylczej Dywizji. To, co nam podarował, było poważnym i wartościowym uzupełnieniem na­szych racji żywnościowych. Zresztą nie tylko naszych.

—   Wkrótce   po   selekcji   przewożą  was gdzie indziej...

Podzielono nas. Spora grupa została. Trud­no mi dokładnie powiedzieć ilu zostało i q byli to szeregowi czy oficerowie wyłącznie. Nie wiem również z jakich terenów Polski pocho­dzili ci, którzy zostali w Szepietówce po naszym wyjeździe. Zresztą wielu z nich partiami dołą­czało do nas. Dołączano do nas już w Kozielsku jeńców z innych „przejściówek", m.in. z Frydrychówki. Nas załadowano do wagonów towaro­wych tzw. ciepłuszek. Według rosyjskiej normy 1 wagon — sorok czełowiek albo wosiem loszadiej (40 ludzi lub 8 koni). Myśmy musieli gnieść się w 60 lub 100 ludzi. „Ciepłuszkami" zwano te wagony dlatego, bo miały w środku piecyk („kozę" z kominkiem wychodzącym przez dach — na szczęście). Na stopniach lub budce hamul­cowej każdego wagonu stal uzbrojony wartow­nik NKWD. Zaczęli nas wozić po Rosji. Zatrzy­mywaliśmy się w wielu miejscowościach. Zapa­miętałem  nazwy niektórych z nich: Wołujka, Orieł,  Briansk.  Wozili, jak gdyby nie bardzo wiedzieli, gdzie umieścić te masy ludzi. Trwało to  tydzień.  O wyżywieniu  lepiej  nie mówić. Składały się na nie: śledź (słony jak...) i woda z lokomotywy (potworna, nie do picia). Ni stąd, ii zowąd na jednej ze stacji, nie pamiętam nazwy, wypuścili nas z wagonów i zaprowadzili na obiad do restauracji dworcowej. Na obiad byl rosół i kawał mięsa Prawdziwy raj. Ten luksus I będę pamiętał do końca życia. W drodze powrotnej do wagonu zauważyłem starszego kolejarza sowieckiego, który zagryzał wargi i trząsł się. Gdy przechodziliśmy koło niego usłyszałem jak mówił półgłosem po polsku z silnym akcen­tem kresowym: „Boże wam błogosław, chłopcy''.

Po tygodniu podróży dowieźli nas do Koziełska. Był to październik, mniej więcej połowa. Po nas przybywały następne transporty. W końcu października i początkach listopada było nas ponad 4500, głównie oficerów z niewielką licz­bą podchorążych.